مقدمه

میراث فرهنگی هر کشور از اساسی ترین ارکان تحکیم هویت، ایجاد خلاقیت و خودباوری ملی است.پژوهش در زمینه های مختلف آن موجب روشن شدن ابهامات تاریخی، شناخت ارزش­ های حاصل از میراث طولانی جامعه و تسریع در شناخت ارزش های نهفته در میراث فرهنگی هر کشور می شود.

میراث فرهنگی دارای دو بعد متفاوت است :

میراث فرهنگی مادی : به آثاری گفته می شود که قابل دیدن و لمس کردن است، مثل بناهای تاریخی، اشیای موزه ای و ...از این رو ابعاد مادی میراث فرهنگی از دیرباز به سبب ماهیت و ویژگی های صوری خود شناخته شده بودند، ارزش های آن کم و بیش در هر دوره مورد تأکید قرار گرفتند، تخریب آن محسوس و قابل دیدن بود و اهمیت بازسازی، حفاظت و نگهداری آن پیوسته آشکار بوده است

میراث فرهنگی معنوی : میراث فرهنگی معنوی گنجینه زنده بشری به شمار می رود و بازتاب مجموعه ای از فرآیندهای ذهنی است که در یک جامعه در دوره­ های گوناگون تاریخی شکل می گیرد و با اصولی ثابت و قابل شناخت به خلاقیت های صوری و مادی منجر شده و پیوسته بازتابی از نیازها و نیز پاسخ به آن نیاز را در خود داراست.هنجارها و قانونمندی­ های این مجموعه پیوسته به گونه ­ای ناخودآگاه و روایی و سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل و آموخته شده و معیارهای ارزشی آن­ها همیشه مورد احترام جمعی قرار می­ گیرد. مانند:

• زبان : شامل گویش­ های رایج، گنجینه نام ها
• دانش سنتی : شامل فناوری سنتی ( معماری سنتی، طب سنتی، نجوم سنتی و(...
• اساطیر : شامل باورداشت ها و اعتقادات تاریخ­ روایی، آیین­ ها و مراسم
• فولکلور : شامل: نمودهای روایی (قصه ها و ادبیات روایی) نمودهای موسیقایی )موسیقی سنتی، ترانه­ ها و آوازهای سنتی) نمودهای حرکتی (حرکات موزون، نمایش سنتی و ارزش­ های سنتی، اشکال گوناگون نمایش­ های آیینی، بازی­ های سنتی) و نمودهای مادی صنایع ­دستی(طرح ها و نمادهای سنتی، نقاشی، کنده­ کاری، مجسمه­ سازی، سفال، موزاییک و کاشی، صنایع چوب، جواهرسازی، پوشاک، نساجی، فرش، سوزن­ کاری).

تاریخچه میراث فرهنگی

گردشگری در سرزمین ایران از پیشینه‌های چند هزار ساله برخوردار است. در تمامی دوران باستان، تا قبل از اسلام مستندات تاریخی حكایت از گسترش شهرها، راه‌ها و اقامتگاه‌ها در سرزمین پهناور ایران دارد. آثار مكتوب‌ بر جای مانده حاكی از سفر یونانیان و رومیان به ایران است، اگرچه از سیاحانی كه قبل از اسلام به ایران سفر كرده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست.

در قرون اولیه پس از اسلام، بعد از پشت سر نهادن یك دوره بحرانی، رویكرد ادبی، فرهنگی و علمی در ایران آغاز شد و از رونقی بی‌نظیر برخورداد گردید . شاعران و نویسندگان به گشت و گذار در سرزمین اسلامی پرداختند كه حاصل آن سفرنامه‌هایی بود كه اكنون بر جای مانده و از خلال آن ها می‌توان با جغرافیا، فرهنگ و تمدن آن روزگار آشنا شد. از جمله معروفترین این جهانگردان می‌توان به ناصرخسرو قبادیانی شاعر، فیلسوف و سفرنامه‌نویس قرن پنجم اشاره كرد. از سوی دیگر به تدریج و به ویژه طی قرون هفتم به بعد جهانگردان غربی نیز در پی سفر به شرق و از جمله ایران برآمدند. در همان دوران اقامتگاه‌هایی در ایران تأسیس شد كه بسیاری از آن ها همچنان بر جای مانده است. ایران در دوران صفویه و علی‌الخصوص در دوره شاه عباس اول به عنوان كشوری جذاب نظر بسیاری از جهانگردان اروپایی را به خود جلب كرد. به همین دلیل می‌توان دوره سلطنت شاه عباس اول تا انقراض سلسله صفوی را یكی از مهمترین ادوار توسعه جهانگردی در ایران به حساب آورد.

پس از دوران صفویه به دلیل ناآرامی‌ها و بی‌ثباتی تا سال‌ها سرزمین ایران دچار هرج و مرج پی در پی شد اما از اواسط دوران قاجاریه با ثبات تدریجی داخلی از یك سو و گسترش پدیده استعمار و رقابت بین كشورهای قدرتمند اروپایی سفر به ایران رازهای باستان‌شناسی و تاریخی بسیاری را در ایران گشود. سیر وسیاحت ایرانیان و میل آن ها به گردشگری در اروپا از عصر مشروطیت رو به فزونی نهاد .

هر چند پس از انقلاب مشروطیت ورود گردشگران خارجی به ایران رو به افزایش بود لیكن هیچ‌گاه گردشگری به عنوان صنعت به شكل امروزی كه دارای تشكیلات منظم و قوانین و مقررات ویژه‌ای باشد و درآمدزایی نماید مورد توجه نبوده است. صنعت گردشگری در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر و تمدن ایران رسماً شكل گرفت و برای اولین بار از سال 1314 اداره‌ای در وزارت داخله( وزارت كشور) به نام « اداره سیاحان خارجی و تبلیغات» تأسیس شد كه فعالیت آن محدود به چاپ نشریات و كتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران بود. بعد از شهریور 1320، اداره مذكور جای خود را به « شورای عالی جهانگردی» داد كه زیرنظر وزارت كشور بود و در نهایت در سال 1342 هیأت وزیران تأسیس « سازمان جلب سیاحان » را تصویب و این سازمان رسماً كار خود را آغاز كرد.

در سال 1353 با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان « وزارت اطلاعات و جهانگردی » تغییر نام یافت.

در سال 1353 با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان « وزارت اطلاعات و جهانگردی » تغییر نام یافت. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 « وزارت ارشاد اسلامی» از ادغام وزارتخانه‌های « اطلاعات و جهانگردی»و«فرهنگ و هنر» تشكیل شد و تمامی وظایف مربوط به امور سیاحتی، زیارتی ، ایرانگردی و جهانگردی در قالب معاونت امور سیاحتی و زیارتی در این وزارتخانه سازماندهی شد. سپس به موجب مصوبه شورای عالی اداری،تمامی وظایف و مأموریت‌های معاونت امور سیاحتی و زیارتی در وزارت ارشاد به ‌« سازمان ایرانگردی و جهانگردی » منتقل شد تا در قالب سازمان به فعالیت خود ادامه دهد.

تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

با تصویب شورای عالی اداری در یکصد وسی امین جلسه مورخ 16/1/85 به منظور تقویت و توسعه صنایع ­دستی کشور و ایجاد هماهنگی با سیاست ­های توسعه صنعت گردشگری، سازمان صنایع ­دستی ایران با تمام وظایف، اختیارات، مسوولیت­ های قانونی، دارایی­ ها، تعهدات، اعتبارات، امکانات و نیروی انسانی از وزارت صنایع و معادن منتزع و در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ادغام و به «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» تغییر نام یافت. آنچه در پی می آید نگاهی به تاریخچه صنایع دستی در کشورمان تا قبل از ادغام است.

پیروزی انقلاب اسلامی و انحلال وزارت فرهنگ و هنر

با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف این وزارتخانه که ماموریت­ های میراث فرهنگی داشتند به دو وزارتخانه انتقال داده شد؛ وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. با توجه به فروپاشی حکومت سلطنتی، کاخ ­های سلطنتی به عنوان مراکز فرهنگی اعلام شدند. کارشناسان آثار تاریخی بر آن شدند تا با ثبت و ساماندهی آثار فرهنگی موجود در کاخ­ ها، در­های آن را به روی مردم بگشایند. واحدهای انتقال داده شده از وزارت فرهنگ و هنر به دو وزارتخانه بدین شرح است:

در این دوره کاخ گلستان که بیش از انقلاب به اداره ­کل بیوتات سلطنتی تعلق داشت، به مرکز فرهنگی تبدیل و زیر نظر امور اقتصادی و دارایی قرار گرفت.

تشکیل سازمان میراث فرهنگی

در تاریخ 10/11/1364 به موجب قانون، سازمان میراث فرهنگی شکل گرفت. براساس این قانون، به وزارت فرهنگ و آموزش عالی اجازه داده شد تا از ادغام 11 واحد پراکنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان میراث فرهنگی را به صورت سازمانی وابسته به خود تشکیل دهد. این قانون در روز پنجشنبه دهم بهمن ماه 1364در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 12 بهمن 1364 به تایید شورای نگهبان رسید.

تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

سازمان میراث فرهنگی- براساس قانون، به وزارت فرهنگ و آموزش عالی سپرده شد. در سال 1372 شورای عالی اداری طی جلسه 18/1/1372 به پیشنهاد سازمان امور اداری و استخدامی کشور و به منظورهماهنگی و افزایش کارآیی و اثربخشی سازمان میراث فرهنگی کشور و تمرکز در مدیریت دستگاه­های فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی کشور از وزارت فرهنگ و آموزش عالی منفک و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملحق شد براساس بند 3 مصوبه مزبور، تمامی اختیارات و مسئولیت­ های وزیر و وزارت فرهنگ و آموزش عالی در رابطه با موضوع وظایف اجرایی سازمان میراث فرهنگی به وزیر و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انتقال پیدا می کند.

همچنین به منظور حسن اجرای قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی مصوب مجلس شورای اسلامی و مطالعه و تحقیق در آثار باقی مانده از گذشتگان جهت معرفی ارزش­ های نهفته در آن ها با برخورداری از توان و اطلاعات علمی از طریق استفاده هرچه مطلوبتر از امکانات بالقوه و بالفعل، نیروی انسانی کارا، آزمایشگاه ­ها ولوازم، کتابخانه و سایر وسایل پژوهشی موجود، سازمان میراث فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در این اساسنامه به اختصار پژوهشگاه نامیده می­ شود، تشکیل شد.

در جلسه علنی 23 دی­ ماه سال 82 مجلس شورای اسلامی، سازمان­ های میراث فرهنگی کشور و ایرانگردی و جهانگردی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا و از ادغام آن­ ها "سازمان میراث فرهنگی و گردشگری" با تمامی اختیارات زیر نظر رییس جمهور فعالیت خود را آغاز می کند. با تصویب این قانون وظایف حاکمیتی سازمان ایرانگردی و جهانگردی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری منتقل و وظایف اجرایی و امور تصدی آن با همه امکانات، نیروی انسانی، اموال و دارایی­ ها، تعهدات و اعتبارات در قالب یک شرکت دولتی با عنوان شرکت توسعه ایرانگردی و جهانگردی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری وابسته شد. در این بخش به پیشینه گردشگری در ایران تا تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اشاره می کنیم:

تاریخچه گردشگری

گردشگری در سرزمین ایران از پیشینه‌های چند هزار ساله برخوردار است. در تمامی دوران باستان، تا قبل از اسلام مستندات تاریخی حكایت از گسترش شهرها، راه‌ها و اقامتگاه‌ها در سرزمین پهناور ایران دارد. آثار مكتوب‌ بر جای مانده حاكی از سفر یونانیان و رومیان به ایران است، اگرچه از سیاحانی كه قبل از اسلام به ایران سفر كرده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست.

در قرون اولیه پس از اسلام، بعد از پشت سر نهادن یك دوره بحرانی، رویكرد ادبی، فرهنگی و علمی در ایران آغاز شد و از رونقی بی‌نظیر برخورداد گردید . شاعران و نویسندگان به گشت و گذار در سرزمین اسلامی پرداختند كه حاصل آن سفرنامه‌هایی بود كه اكنون بر جای مانده و از خلال آن ها می‌توان با جغرافیا، فرهنگ و تمدن آن روزگار آشنا شد. از جمله معروفترین این جهانگردان می‌توان به ناصرخسرو قبادیانی شاعر، فیلسوف و سفرنامه‌نویس قرن پنجم اشاره كرد. از سوی دیگر به تدریج و به ویژه طی قرون هفتم به بعد جهانگردان غربی نیز در پی سفر به شرق و از جمله ایران برآمدند. در همان دوران اقامتگاه‌هایی در ایران تأسیس شد كه بسیاری از آن ها همچنان بر جای مانده است. ایران در دوران صفویه و علی‌الخصوص در دوره شاه عباس اول به عنوان كشوری جذاب نظر بسیاری از جهانگردان اروپایی را به خود جلب كرد. به همین دلیل می‌توان دوره سلطنت شاه عباس اول تا انقراض سلسله صفوی را یكی از مهمترین ادوار توسعه جهانگردی در ایران به حساب آورد.

پس از دوران صفویه به دلیل ناآرامی‌ها و بی‌ثباتی تا سال‌ها سرزمین ایران دچار هرج و مرج پی در پی شد اما از اواسط دوران قاجاریه با ثبات تدریجی داخلی از یك سو و گسترش پدیده استعمار و رقابت بین كشورهای قدرتمند اروپایی سفر به ایران رازهای باستان‌شناسی و تاریخی بسیاری را در ایران گشود. سیر وسیاحت ایرانیان و میل آن ها به گردشگری در اروپا از عصر مشروطیت رو به فزونی نهاد .

هر چند پس از انقلاب مشروطیت ورود گردشگران خارجی به ایران رو به افزایش بود لیكن هیچ‌گاه گردشگری به عنوان صنعت به شكل امروزی كه دارای تشكیلات منظم و قوانین و مقررات ویژه‌ای باشد و درآمدزایی نماید مورد توجه نبوده است. صنعت گردشگری در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر و تمدن ایران رسماً شكل گرفت و برای اولین بار از سال 1314 اداره‌ای در وزارت داخله( وزارت كشور) به نام « اداره سیاحان خارجی و تبلیغات» تأسیس شد كه فعالیت آن محدود به چاپ نشریات و كتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران بود. بعد از شهریور 1320، اداره مذكور جای خود را به « شورای عالی جهانگردی» داد كه زیرنظر وزارت كشور بود و در نهایت در سال 1342 هیأت وزیران تأسیس « سازمان جلب سیاحان » را تصویب و این سازمان رسماً كار خود را آغاز كرد.

در سال 1353 با الحاق سازمان جلب سیاحان در وزارت اطلاعات این وزارتخانه به عنوان « وزارت اطلاعات و جهانگردی » تغییر نام یافت.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 « وزارت ارشاد اسلامی» از ادغام وزارتخانه‌های « اطلاعات و جهانگردی»و«فرهنگ و هنر» تشكیل شد و تمامی وظایف مربوط به امور سیاحتی، زیارتی ، ایرانگردی و جهانگردی در قالب معاونت امور سیاحتی و زیارتی در این وزارتخانه سازماندهی شد. سپس به موجب مصوبه شورای عالی اداری،تمامی وظایف و مأموریت‌های معاونت امور سیاحتی و زیارتی در وزارت ارشاد به ‌« سازمان ایرانگردی و جهانگردی » منتقل شد تا در قالب سازمان به فعالیت خود ادامه دهد.

تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

با تصویب شورای عالی اداری در یکصد وسی امین جلسه مورخ 16/1/85 به منظور تقویت و توسعه صنایع ­دستی کشور و ایجاد هماهنگی با سیاست ­های توسعه صنعت گردشگری، سازمان صنایع ­دستی ایران با تمام وظایف، اختیارات، مسوولیت­ های قانونی، دارایی­ ها، تعهدات، اعتبارات، امکانات و نیروی انسانی از وزارت صنایع و معادن منتزع و در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ادغام و به «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» تغییر نام یافت. آنچه در پی می آید نگاهی به تاریخچه صنایع دستی در کشورمان تا قبل از ادغام است.

تاریخچه صنایع‌دستی

آنچه در گذشته‌ای دور، بخش تفكیك‌ناپذیری از زندگی روزمره مردم بوده: فرشی كه بر آن پای نهاد و چراغی كه از آن خانه‌اش را روشن می‌كرده در فرهنگ امروز میراث فرهنگی نام گرفته و با احترام از آن یاد می‌شود. در واقع آنچه امروزه در موزه‌ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ما نگهداری می شود همان دست ساخته گذشتگانی است كه از دوران باستان تا به حال با مصون ماندن از گزند روزگار به جای مانده و اكنون نماد و نشانه‌ای از فرهنگ، هنر و تمدن مردمانی است كه آنها را ساخته‌اند.پس از انقلاب صنعتی، به واسطه تولید انبوه و ارزان در عرصه‌های مختلف، صنایع‌دستی رو به كاهش و نابودی نهاد. وضعیت صنایع‌دستی ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود، به همین دلیل در اواسط قرن نوزده میلادی، زمانی كه هنرهای دستی ایران به واسطه ورود كالاهای اروپایی رو به نابودی نهاده بود، عده‌ای از ایرانیان به فكر احیاء و گسترش صنایع‌دستی افتادند.

در اواخر قرن 19 چند روحانی و تاجر مانند مجدالاسلام كرمانی، سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی، میرزا نصرالله ملك‌المتكلمین و حاج محمد حسین كازرونی انجمنی برای پیشرفت مصرف تولیدات بومی در اصفهان افتتاح كردند. میرزا تقی‌خان امیركبیر نیز تعدادی كارگاه محلی برای تولید لباس نظامی، پارچه، سرامیك ، ظروف بلور، درشكه و لوازم مختلف خانگی احداث كرد. با این حال تا پیش از انقلاب مشروطیت هیچ قانونی درباره صنایع‌دستی تدوین نشد.

در سال 1328 هجری قمری، مجلس شورا « قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» را تصویب كرد و بعد از انقلاب مشروطیت نام وزارت معارف به وزرات معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تغییر كرد. اما پس از آن دوباره همه چیز به دست فراموشی سپرده شد

در سال 1347 شمسی با تصویب هیات وزیران، مركز صنایع‌دستی وابسته به وزارت اقتصاد وظیفه ساماندهی و هماهنگ کردن وضعیت صنایع‌دستی كشور را به عهده گرفت.

در سال 1354 مركز مذكور به دو بخش سازمان صنایع‌دستی و شركت سهامی فروشگاه‌های صنایع‌دستی تقسیم و تحت نظر وزارت صنایع و معادن به فعالیت خود ادامه داد.

در سال 1360 مجدداً این دو بخش در یكدیگر ادغام و طبق اساسنامه جدید به صورت یك شركت دولتی زیرنظر وزارت صنایع با عنوان سازمان صنایع‌دستی ایران قرار گرفت.

در دوران سازندگی در سال 1369 سازمان صنایع‌دستی فعالیت‌های خود را در قالب 10 شركت منطقه‌ای در سراسر كشور ساماندهی كرد و امور بازرگانی سازمان نیز به شركت‌های مذكور محول شد.

در سال 1376،حدود 9 شركت منطقه‌ای منحل شد و یك شركت به نام شركت بازرگانی صنایع‌دستی تمامی فعالیت‌های بازرگانی و سازمان را برعهده گرفت.

در سال 1383 قانون تأسیس سازمان صنایع‌دستی ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و نهایتاً پس از دگرگونی‌های فراوان در سال 1385 به عنوان یكی از معاونت‌های سازمان میراث فرهنگی به این سازمان پیوست.

منابع

• از موزه ایران باستان تا موزه ملی ایران» محمد رضا ریاضی -مجله موزه ها-شماره 30-بهار 1381
• شناخت و حفاظت از میراث فرهنگی معنوی با نگرش به پیش نویس کنوانسیون میراث معنوی یونسکو» ترجمه سعید عریان (با همکاری دفتر حقوقی سازمان میراث فرهنگی)- مجله موزه ها- شماره 34- بهار 1382
• مجموعه قوانین، مقررات، آیین نامه ­ها و معاهدات سازمان میراث فرهنگی، صنایع ­دستی و گردشگری» به کوشش امید غنمی، یونس صمدی و سوسن چراغچی- انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع ­دستی و گردشگری